Nhận thức xã hội là gì? Và ta quy kết như thế nào?

Nhận thức xã hội (social perception) là quá trình mà mọi người hiểu và phân loại hành vi của người khác. Phần này tập trung chủ yếu vào hai vấn đề nhận thức xã hội. Đầu tiên, ta xem xét cách mọi người đưa ra đánh giá về các lực ảnh hưởng đến hành vi của người khác, quy kết nhân quả (causal attribution) của họ. Tiếp theo, ta xem cách các quá trình nhận thức xã hội đôi khi có thể mang lại thế giới phù hợp với mong đợi.

Nguồn gốc của lý thuyết quy kết

Một trong những nhiệm vụ suy luận quan trọng nhất mà tất cả những người nhận thức xã hội phải đối mặt là xác định nguyên nhân của các sự kiện. Bạn muốn hiểu những câu hỏi tại sao, những lý do của cuộc sống này. Tại sao bạn gái của tôi lại phá vỡ mối quan hệ? Tại sao anh ta, chứ không phải tôi, nhận được công việc? Tại sao của bố mẹ tôi ly hôn sau bao nhiêu năm chung sống? Tất cả những lý do như vậy dẫn đến phân tích các yếu tố quyết định nhân quả có thể có đối với một số hành động, sự kiện hoặc kết quả.

Lý thuyết quy kết là một tổng thể cách tiếp cận để mô tả các cách mà người nhận thức xã hội sử dụng thông tin để tạo ra các giải thích nhân quả.

Lý thuyết quy kết bắt nguồn từ các bài viết của Fritz Heider (1958). Heider lập luận rằng việc mọi người liên tục tạo ra phân tích nhân quả là một phần trong nỗ lực của họ trong việc hiểu biết chung về thế giới xã hội. Ông gợi ý rằng tất cả mọi người đều là các nhà tâm lý trực quan (intuitive psychologist) cố gắng tìm hiểu xem mọi người như thế nào và những gì gây ra hành vi của họ, cũng như cách các nhà tâm lý học chuyên nghiệp làm. Heider tin rằng các câu hỏi chi phối hầu hết các phân tích quy kết là liệu nguyên nhân của một hành vi có được tìm thấy trong con người hay không (tính nhân quả bên trong (internal causality) hoặc theo sắp đặt (dispositional causality)) hoặc theo hoàn cảnh (nhân quả bên ngoài (external causality) hoặc theo tình huống (situation causality)) và ai là người chịu trách nhiệm cho các kết quả. Làm sao để mọi người đưa ra những nhận định đó?

Harold Kelley (1967) đã chính thức hóa dòng tư tưởng của Heider bằng cách xác định các biến mà mọi người sử dụng để thực hiện sự quy kết. Mô hình hiệp biến (covariation model) của Kelly gợi ý rằng mọi người quy một hành vi cho một yếu tố nhân quả nếu yếu tố đó có mặt bất cứ khi nào hành vi xảy ra nhưng vắng mặt bất cứ khi nào nó đã không xảy ra. Ví dụ, giả sử bạn đang đi xuống một phố và bạn thấy một người bạn chỉ vào một con ngựa và la hét.

Bạn sẽ thu thập bằng chứng nào để quyết định xem liệu bạn của bạn có bị điên (quy kết theo điều kiện) hay có nguy hiểm đang xảy ra (quy kết theo tình huống)?

Kelley đề nghị mọi người đưa ra nhận định này bằng cách đánh giá hiệp biến với ba chiều của thông tin liên quan đến người có hành vi mà họ đang cố gắng giải thích: tính khác biệt (distinctiveness), tính nhất quán (consistency) và sự đồng thuận (consensus):

  • Tính khác biệt (Distinctiveness) đề cập đến việc liệu hành vi đó có cụ thể hay không vào một tình huống cụ thể — bạn của bạn có hét lên để phản hổi với mọi con ngựa hay không?
  • Tính nhất quán (Consictency) đề cập đến việc liệu hành vi có xảy ra liên tục để đối phó với tình huống này hay không — trong quá khứ con ngựa này có khiến bạn của bạn hét lên không?
  • Sự đồng thuận (Consensus) đề cập đến việc liệu những người khác cũng tạo ra cùng một hành vi trong cùng một tình huống — tất cả mọi người có chỉ tay và la hét hay không?

Mỗi khía cạnh trong số ba chiều kích này đóng một vai trò trong các kết luận bạn vẽ ra. Ví dụ, giả sử rằng bạn của bạn là người duy nhất la hét. Điều đó có làm cho bạn có nhiều khả năng tạo ra quy kết theo vị trí hay theo tình huống?

Hàng nghìn nghiên cứu đã được thực hiện để tinh chỉnh và mở rộng lý thuyết quy kết vượt ra ngoài nền tảng vững chắc do Heider và Kelley cung cấp (Försterling, 2001; Moskowitz, 2004). Nhiều nghiên cứu trong số đó đã liên quan đến các điều kiện trong đó các quy kết xuất phát từ một hệ thống tìm kiếm thông tin có sẵn. Hãy xem xét các trường hợp thành kiến ​​nào có thể len ​​lỏi vào các ghi nhận của bạn.

Loạt bài viết về chủ đề:

  1. Ta xây dựng hiện thực xã hội như thế nào?
  2. Nhận thức xã hội là gì? Và ta quy kết như thế nào?
  3. Các lỗi quy kết cơ bản
  4. Thành kiến ​​Tự-phục vụ
  5. Kỳ vọng và những lời tiên tri tự ứng nghiệm

Vân Anh dịch và tổng hợp

Nguồn: Tâm lý học và đời sống, Richard J. Gerrig, Philip G. Zimbardo, bản in thứ 16, 2002, Pearson Education Inc, bản dịch 2020 của Van Lang Culture JSC. Người dịch Kim Dân

Psychology and life, Richard J. Gerrig, 20th Edition, 2013, Pearson Education Inc

Vân Anh Nguyễn

One thought on “Nhận thức xã hội là gì? Và ta quy kết như thế nào?

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Lên đầu trang