Hãy cùng khám phá cách dạy các kỹ năng tâm lý cơ bản, thiết yếu mà trẻ em nào cũng cần, chẳng hạn như khả năng buông bỏ những trải nghiệm khó chịu hay đón nhận những trải nghiệm tích cực.
Thư giãn
Phản ứng của trẻ đối với mọi thứ sẽ mang tính thể chất nhiều hơn là tâm trí, đặc biệt là trong lứa tuổi thơ ấu. Khi cơ thể ổn định hơn, các phản ứng thường trở nên ít cực đoan hơn và trẻ sẽ dễ dàng suy nghĩ rõ ràng và kiểm soát bản thân hơn – và cũng dễ dàng ghi nhớ những gì cha mẹ đã nói với chúng hơn! Đó là lý do tại sao biết cách ổn định cơ thể của mình lại cực kỳ hữu ích đối với một đứa trẻ.
Một trong những cách tốt nhất để dạy kỹ năng này là vào ban đêm, khi trẻ đã thoải mái và cởi mở hơn, đồng thời sẵn sàng thử (hay chịu đựng!) một số điều mới chỉ để giữ cha hay mẹ trong phòng ngủ với mình. Chúng tôi khuyên bạn nên hướng dẫn con bạn thực hiện một số kỹ thuật này và tìm ra những kỹ thuật phù hợp với chúng:
- Vẽ các chữ cái hoặc hình lên lưng con bạn và xem liệu con bạn có thể đoán là cái gì không
- Căng cơ trong khoảng năm giây rồi thả lỏng hoàn toàn
- Yêu cầu trẻ hướng sự chú ý vào từng bộ phận chính của cơ thể một cách có hệ thống, bắt đầu từ bàn chân cho đến đầu
- Hít thở sâu; một mẹo nhỏ là để trẻ thở ra hết cỡ và sau đó giữ hơi thở ra trong vài giây – khi trẻ hít vào, trẻ sẽ hít một hơi thật lớn một cách tự nhiên
- Cho trẻ tưởng tượng rằng cơ thể trẻ rất nặng, càng lúc càng chìm sâu vào giường của mình
- Cho trẻ tưởng tượng rằng bàn tay của trẻ rất ấm áp
- Nhớ lại hoặc tưởng tượng một cảnh rất thư giãn, chẳng hạn như được ôm cha mẹ trên giường
Ban đầu, bạn có thể dành từ năm đến mười lăm phút mỗi đêm cho những phương pháp này. Khi con có thêm kinh nghiệm, bạn có thể yêu cầu con ngày càng tự thả lỏng cơ thể. Và trong ngày, bạn có thể nhẹ nhàng khuyến khích trẻ nhớ lại những cảm giác thư thái đó hoặc sử dụng những kỹ thuật mà trẻ đã học được.
Buông bỏ cảm xúc khó chịu
Theo thời gian, những trải nghiệm khó chịu tạo thành một dạng cặn bẩn trong “ngân hàng ký ức cảm xúc” của trẻ. Lần tới, khi một tình huống tương tự xảy ra, phần còn lại đó sẽ được kích hoạt và tăng cường phản ứng của trẻ, giống như một bộ tiền khuếch đại phát ra âm nhạc từ loa. Bên cạnh việc gây khó chịu hơn cho trẻ và căng thẳng cho bạn, những phản ứng cực đoan của trẻ còn gây ra những phản ứng dữ dội hơn từ những đứa trẻ hay người lớn khác – khiến trẻ cảm thấy bị bắt nạt hơn bao giờ hết, bị đối xử bất công hơn, bị bủa vây, lo lắng và tức giận hơn, và cảm thấy bản thân tệ hơn.
Vì vậy, dạy trẻ cách loại bỏ những cảm giác đau đớn vào cuối ngày, hoặc trong khi ngày trôi qua, có thể rất hữu ích. Một lần nữa vào ban đêm, khi con bạn đã lắng lại và có thể lắng nghe, bạn có thể tiếp tục quá trình thư giãn bằng cách yêu cầu con bạn nhớ lại bất cứ điều gì gây khó chịu trong ngày, sau đó tưởng tượng rằng những cảm xúc đó đang được giải tỏa thông qua một hoặc nhiều phương pháp này :
- Để con được trút bầu tâm sự trong vài phút. Trong thời gian đó, cố gắng đừng giảm thiểu cảm xúc của con (ví dụ: “Thôi nào, chuyện đâu có tệ đến vậy”).
- Cho con thở ra cảm xúc với mỗi hơi thở; có thể tưởng tượng rằng hơi thở giống như một cây chổi quét sạch những cảm giác bụi bặm, bẩn thỉu.
- Để chúng thoát ra khỏi cơ thể, như thể có những chiếc van nhỏ ở đầu mỗi ngón tay và ngón chân
- Tưởng tượng cảm giác được cuốn đi khi đứng trong một dòng suối mát lạnh và sảng khoái, vào một ngày nắng đẹp
- Tưởng tượng đặt cảm xúc vào một cái lọ và ném nó xuống sông để mang ra biển, hoặc đặt chúng trên một con tàu tên lửa được phóng lên vũ trụ và được đốt cháy dưới ánh mặt trời
- Tưởng tượng rằng một sợi dây nào đó kết nối trẻ với những thứ đang làm phiền mình, sau đó trẻ lấy một chiếc kéo siêu mạnh bằng vàng và cắt sợi dây
- Nói với bản thân những cụm từ như, “Bỏ qua đi, không sao đâu, tôi có thể cảm thấy ổn hơn rồi”.
Như với việc thư giãn, bạn sẽ yêu cầu con bạn học cách tự mình sử dụng các phương pháp này, cả vào ban đêm và ban ngày.
Tiếp thu những trải nghiệm tốt
Một đứa trẻ sẽ có nhiều trải nghiệm tích cực trong một ngày, nhưng nhiều trải nghiệm trong số đó có thể trôi qua nhận thức của trẻ mà không thực sự được lưu lại. Nhưng nếu những khoảnh khắc tốt đẹp này được lưu giữ lâu dài, chúng sẽ trở thành một nguồn lực quan trọng bên trong, một nguồn xoa dịu và động viên mà trẻ có thể tìm đến trong lần tiếp theo khi mọi thứ trở nên khó khăn. Chúng sẽ làm đối trọng cho những niềm tin tiêu cực, tự ứng nghiệm mà trẻ có thể có, chẳng hạn như “Tôi sẽ chẳng bao giờ làm đúng”, hoặc “Chẳng ai thích tôi, vậy tại sao phải cố tỏ ra tử tế?” Chúng sẽ là một đối trọng trong ký ức cảm xúc về những khoảnh khắc đau đớn của cuộc sống. Ví dụ, hãy đặc biệt chú ý đến việc tiếp nhận những trải nghiệm tốt, vì nó sẽ mang lại cho đứa trẻ lo âu cảm giác nội tại rằng nó được yêu thương và được an toàn, nó thực sự cần điều đó. Và nó cho phép một đứa trẻ hăng say – vốn để những trải nghiệm mới liên tục lấn át những trải nghiệm cũ trước khi chúng có cơ hội được ghi sâu vào trí nhớ – nhập tâm được tất cả những trải nghiệm tích cực.
Bạn cũng có thể dạy con cách biến những khoảnh khắc vui vẻ thành một phần của bản thân vào ban đêm, điển hình là sau khi bạn đã giúp con thư giãn và trút bỏ những cảm xúc khó chịu. Đối với những kỹ năng đó, bạn có thể khuyến khích trẻ tự mình sử dụng những gì học được, cả vào buổi tối với bạn trong phòng và vào ban ngày khi trẻ ở một mình. Dưới đây là một phương pháp mạnh mẽ, theo từng bước:
- Xem lại một ngày đã qua và nói về hoặc hình dung những khoảnh khắc tốt đẹp đã diễn ra, chẳng hạn như khoảng thời gian ngọt ngào với con, hay con đã hoàn thành điều gì đó, học một kỹ năng mới hay sự công nhận từ người khác. Đặc biệt hãy tìm kiếm những sự kiện trái ngược với cảm giác đặc trưng của một đứa trẻ, chẳng hạn như nhắc nhở một đứa trẻ căng thẳng đang lo lắng về việc vuốt ve một con chó rằng thật vui khi được chó liếm tay.
- Khi trẻ nhớ lại những điều này, hãy giúp trẻ cảm nhận được những cảm xúc tích cực đi kèm với chúng, bằng cách nhớ lại cảm giác của trẻ trước đó trong ngày hoặc gợi ra cảm giác mà trẻ có quyền cảm thấy ngay bây giờ. Điều quan trọng là trẻ không chỉ nhớ lại một sự kiện tốt đẹp mà còn có một cảm giác tốt đẹp.
- Khuyến khích trẻ hãy để cảm giác tích cực ngấm vào cơ thể mình, giống như nước ngấm vào miếng bọt biển. (Nếu trẻ chưa hiểu, hãy chỉ cho trẻ cách nước thấm vào miếng bọt biển khô.) Trẻ cũng có thể tưởng tượng rằng trong tim trẻ có một chiếc rương kho báu, nơi trẻ đặt hình ảnh khuôn mặt tươi cười của bạn, khoảng thời gian tuyệt vời với cha/mẹ kia của trẻ, cưỡi xe ba bánh thành công, v.v. Nhắc trẻ nhớ rằng trẻ sẽ đưa cha mẹ đi cùng mọi lúc mọi nơi và rằng trẻ có thể khơi dậy ký ức về những tình cảm tốt đẹp này bất cứ khi nào trẻ muốn. Trong khi trẻ đang có trải nghiệm tuyệt vời này, trẻ có thể chạm vào một bộ phận cơ thể của mình, chẳng hạn như cổ tay hoặc trái tim, để trẻ có thể “khởi tạo” lại những cảm giác tốt đẹp trong tương lai, chỉ bằng cách chạm vào chính bộ phận đó của cơ thể trẻ.
- Như một phần thưởng tùy chọn, (đặc biệt là đối với trẻ lớn hơn), bạn có thể kết thúc bằng cách để trẻ hình dung ra một tình huống khó khăn – trong khi vẫn hoàn toàn thư giãn, với cảm giác thoải mái bên trong – và thấy trẻ hành động hiệu quả. Bắt đầu với những tình huống tương đối dễ dàng, và dần dần tiến tới những tình huống khó khăn hơn. Ví dụ, bạn có thể yêu cầu một đứa trẻ thận trọng tưởng tượng rằng mình vô tình bị va phải khi đang xếp hàng ở trường mầm non, và thấy mình đang thư giãn và bình tĩnh, không lo bị tổn thương. Hoặc bạn có thể yêu cầu một đứa trẻ bốc đồng tưởng tượng rằng một đứa trẻ khác đang đánh bại nó trong một trò chơi cờ bàn, rồi thấy nó nhún vai bỏ qua, vẫn thoải mái và bình tĩnh, không tức giận hay làm đổ bàn cờ, và tự nhủ rằng lần sau có lẽ nó sẽ thắng. Sau đó, để trẻ tưởng tượng những kết quả tích cực sẽ xuất hiện và những cảm xúc tốt đẹp mà trẻ sẽ có.
Bạn cũng có thể sử dụng kỹ thuật này làm cơ sở cho một bài tập ba bước mạnh mẽ. Đầu tiên, đứa trẻ tưởng tượng tình huống (trong khi vẫn thư giãn), thấy mình hành động một cách hiệu quả, tích cực và tưởng tượng điều đó sẽ tốt như thế nào. Sau đó, trẻ tưởng tượng ra tình huống tương tự, nhưng lần này trẻ thấy mình hành động theo những cách cũ, không mấy hay ho, và trẻ tưởng tượng ra những kết quả tồi tệ và cảm giác khó chịu sẽ xảy ra. Thứ ba, trẻ đưa ra lựa chọn có ý thức về cách trẻ muốn hành động (hy vọng là cách tiếp cận tích cực!), sau đó trẻ hình dung ra điều đó và kết quả.
Chịu trách nhiệm về tâm trí của mình
Ngay cả trẻ nhỏ cũng có thể được dạy cách kiểm soát suy nghĩ, cảm xúc và mong muốn của chúng nhiều hơn. Ta có thể điều chỉnh cách tiếp cận của trẻ theo độ tuổi của chúng, có rất nhiều cách mà cha mẹ có thể dạy ba kỹ năng hữu ích:
- Tự quan sát – Điều quan trọng là trẻ có thể nhận thấy khi nào mình đang rơi vào, hoặc đã ở trong, một trạng thái có thể là một vấn đề, chẳng hạn như trở nên cứng nhắc hoặc bốc đồng. Chỉ cần để ý là trẻ đã ngồi lại vào “ghế lái” – giống như người cưỡi ngựa đột nhiên nhận ra con ngựa của mình đang đi sai đường. Bạn có thể giúp đỡ bằng cách làm giống như một tấm gương, cho trẻ phản chiếu chính mình để nó có thể nhìn thấy chính mình rõ ràng hơn; bạn có thể làm điều này một cách thật đơn giản bằng cách nói – một cách nhẹ nhàng, không phán xét – những gì bạn nghĩ có thể đang xảy ra, chẳng hạn như: Con hẳn là đang khó chịu, phải không? Hoặc: Con có đang cảm thấy mọi thứ nhanh quá không? Bạn cũng có thể yêu cầu trẻ lùi lại và nói cho bạn biết điều gì đang xảy ra bên trong: Hiện tại con đang phấn khích như thế nào – một chút, trung bình hay nhiều?
- Nói lại với những suy nghĩ của mình – Con bạn cũng có thể đấu tranh với những suy nghĩ sai trái hoặc quá tiêu cực trong đầu. Như thường lệ, bạn bắt đầu bằng cách làm thay cho trẻ, sau đó dần dần khuyến khích trẻ tự mình làm nhiều hơn. (Một cách thú vị là thay phiên nhau đưa ra lý do tại sao một số suy nghĩ tiêu cực là sai.) Ví dụ, nếu trẻ lo nhà bị trộm, bạn có thể giúp trẻ đưa ra danh sách những lý do tại sao trẻ an toàn: Ngôi nhà được khóa mọi nẻo; đèn đang sáng; chưa có ai từng bị trộm trong khu phố của chúng ta; ba con chó sống bên cạnh sủa theo bất cứ thứ gì di chuyển, và những tên trộm tránh xa những con chó như thế; nhà chúng ta trông không giàu có. Hoặc giả sử đứa con trai cá tính của bạn bị loại khỏi một số nhóm con trai ở trường mẫu giáo, và nó nghĩ rằng không ai thích nó và trường học sẽ rất kinh khủng. Những điều giúp bác bỏ suy nghĩ trên có thể bao gồm: Điều đó đã xảy ra một lần nhưng nó có thể không xảy ra lần nữa; nó xảy ra vì một lý do mà con có thể thay đổi (tức là không giành lấy quả bóng từ một trong những cậu bé trong nhóm); bố hoặc mẹ sẽ nói chuyện với giáo viên, người này sẽ cố gắng giúp đỡ; những đứa trẻ xấu tính vì nhiều lý do (chẳng hạn như anh trai của chúng đã chọc ghẹo chúng) không liên quan gì đến con, vì vậy nếu chúng xấu tính thì cũng chẳng có ý nghĩa gì với con; con đã chơi với những đứa trẻ khác vào cuối ngày hôm đó và điều đó thật vui; có những đứa trẻ khác mà con có thể trở thành bạn; con là một người tuyệt vời và đặc biệt theo những cách như vậy; con sẽ có nhiều bạn mới và tốt hơn trong tương lai; chúng ta yêu con rất nhiều; con chó của con yêu con; con thật đáng yêu; tình yêu và ý thức về giá trị của bản thân nằm sâu trong trái tim con và sẽ không bao giờ mất đi.
- Lập kế hoạch tốt – Sẽ rất hữu ích nếu trẻ nhận thức được kế hoạch hiện đang được thực hiện, đôi khi cần lập một kế hoạch mới và ý tưởng cơ bản rằng không được phép thay đổi kế hoạch trừ khi cha hoặc mẹ đồng ý. Bạn có thể nói cho trẻ biết kế hoạch hiện tại là gì: Chúng ta đã sẵn sàng rời đi, và con không nên cố gắng làm bất cứ điều gì khác. Hoặc hỏi – một cách trung lập, với tư cách là một huấn luyện viên và giáo viên, không phải là một phụ huynh đang la mắng – trẻ nghĩ kế hoạch là gì: Con phải làm gì ngay bây giờ? Hoặc yêu cầu trẻ cho bạn biết kế hoạch của trẻ là gì: Con sẽ dọn sạch ngũ cốc trên bàn như thế nào? Các bước là gì? Nếu trẻ bị khóa chặt vào một kế hoạch trong đầu – chẳng hạn như trẻ phải lên xe trước em trai mình – điều đó cần phải thay đổi, bạn có thể nói chuyện với trẻ về độ cần thiết của một kế hoạch khác: Ừ, con nghĩ con có thể lên xe trước. Nhưng Bobby bị ốm, em bị sổ mũi, nên mẹ không muốn em bị trúng gió khi con lên xe. Mẹ xin lỗi, nhưng chúng ta phải lập một kế hoạch mới. Điều đó đôi khi phải xảy ra. Cuối cùng, giả sử đứa con gái sôi nổi, khá bốc đồng của bạn đôi khi thay đổi luật chơi để giành chiến thắng, và điều đó tạo ra vấn đề trong mối quan hệ giữa con bạn với những đứa trẻ khác. Bạn có thể nói: Ta đã đồng ý với nhau là con có thể tung xúc xắc hai lần chưa? Không, ta đã không làm thế. Luật lệ trò chơi này là mỗi người tung một lần. Con không thể thay đổi luật lệ trừ khi mọi người đồng ý.
Tóm lại, những kỹ năng tâm lý mà bạn mang lại cho con mình sẽ không tạo ra sự khác biệt chỉ sau một đêm. Nhưng nếu bạn gắn bó với chúng trong vài tháng, trong hầu hết các trường hợp, bạn sẽ thấy sự cải thiện đáng kể. Nếu không, điều đó có nghĩa là tính khí của trẻ cực đoan hơn, hoặc có thể có các vấn đề khác, đáng để thảo luận với chuyên gia về tính khí trẻ em, bác sĩ nhi khoa hoặc nhà trị liệu làm việc với trẻ em.
* * *
Đây là một bài viết được chuyển thể từ cuốn sách Mother Nurture (2002) của Rick Hanson, Ph.D., Jan Hanson, MS và Ricki Pollycove , MD
Nguồn: Teaching Kids Psychological Skills (rickhanson.net)
ThS. Vân Anh dịch, biên tập và trình bày
