Các nhà tâm lý đang khám phá cách công nghệ mới này có thể đơn giản hóa hoặc hỗ trợ tăng cường cho công việc của mình, đồng thời mang lại những hiểu biết sâu sắc về hành vi trong việc tạo và triển khai các công cụ AI sáng tạo
Trí tuệ nhân tạo sáng tạo (AI), có thể nhanh chóng tạo ra văn bản, hình ảnh, âm thanh, v.v. Các nhà tâm lý học đang khám phá cách công nghệ mới có thể đơn giản hóa hoặc tăng cường nỗ lực của họ—và AI đang ngày càng dẫn đầu các nỗ lực nhằm đưa những hiểu biết sâu sắc về hành vi vào việc tạo và triển khai các công cụ AI sáng tạo.
Trong lĩnh vực này, ChatGPT và các mô hình AI khác đang thay đổi cách các nhà tâm lý học giảng dạy, tiến hành nghiên cứu cũng như chẩn đoán và điều trị bệnh nhân. Jessica Jackson, Tiến sĩ, nhà tâm lý và lâm sàng được cấp phép cho biết, mặc dù lo ngại về sự phát triển liên tục của AI sáng tạo là chính đáng, đặc biệt là với lệnh cấm do chính các nhà phát triển công nghệ đề xuất vào năm ngoái, các nhà tâm lý nên chấp nhận AI như một thực tế và làm việc cùng nó thay vì chống lại nó.
Các nhà tâm lý cho biết, mặc dù có rất nhiều lý do cần thận trọng với các thuật toán trị liệu, nhưng chúng cũng mang đến cơ hội mở rộng đáng kể khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần.
Jackson, chủ tịch Ủy ban Cố vấn Công nghệ Sức khỏe Tâm thần của APA, cho biết: “Nếu người dân không đủ khả năng chi trả cho việc điều trị, ta cũng không thể ngăn họ đăng nhập vào máy tính và nói chuyện với chatbot.Ta không thể kiểm soát điều này, vậy làm sao ta có thể hình thành quan hệ đối tác chiến lược để giúp nắm bắt và tối ưu hóa nó?”
Các nhà tâm lý đưa góc nhìn hành vi vào quá trình phát triển và triển khai các công nghệ mới, tạo ra những hiểu biết mới về cách mọi người nhìn nhận năng lực, độ tin cậy, đạo đức của AI, v.v.
Tiến sĩ Kai Chi (Sam) Yam, giáo sư tâm lý học kiêm trưởng khoa Tổ chức và Quản lý tại Đại học Quốc gia Singapore, cho biết: “Hầu hết công việc trong lĩnh vực tương tác giữa con người và công nghệ đều rất nặng về công nghệ và rất ít về con người”. “Các nhà tâm lý học hiện đang nỗ lực lấp đầy khoảng trống về mặt con người trong phương trình đó.”
Cuối cùng, lĩnh vực này có thể mang lại sự khám phá đa sắc thái về các công nghệ mới giúp các nhà phát triển, người dùng và cơ quan quản lý nắm bắt được sự phức tạp vốn có của chúng.
“Có những sự đánh đổi phức tạp về tiềm năng của AI. Adam Miner, PsyD, trợ lý giáo sư lâm sàng về tâm thần học và khoa học hành vi tại Đại học Stanford, đã và đang nghiên cứu về AI trong chăm sóc sức khỏe, cho biết: AI sẽ không hoàn toàn tốt hay hoàn toàn xấu.” May mắn thay, các nhà tâm lý đã quen với việc cân nhắc những sự đánh đổi phức tạp trong nghiên cứu và công tác lâm sàng của họ, vì vậy chúng tôi sẵn sàng đáp ứng ứng thách thức này.”
AI trong giáo dục đại học
Johannes Eichstaedt, Tiến sĩ, nhà tâm lý học máy tính và trợ lý giáo sư tại Đại học Stanford, cho biết: Một cách để định lượng tác động của AI đối với một nghề nghiệp – cả cách nó có thể trợ giúp và đối tượng mà nó đe dọa sẽ thay thế – là chia nhỏ công việc thành một nhóm nhiệm vụ và kỹ năng. Đối với các nhà nghiên cứu, nhiều nhiệm vụ trong số đó ngày càng có thể được tự động hóa.
Eichstaedt nói: “Sự thật, dù chúng ta có muốn thừa nhận hay không, đó là phần lớn những gì chúng ta làm trong quá trình khoa học đều khá công thức”.
Các công cụ AI tổng quát chuyên dụng, chẳng hạn như Genei, có thể hỗ trợ tìm kiếm tài liệu, tóm tắt tài liệu và viết bài viết học thuật. ChatGPT có thể tạo các mục cho thang đo, phát hiện chủ đề trong dữ liệu văn bản định tính và viết mã Python và R để phân tích thống kê.
Kurt Gray, Tiến sĩ, giáo sư tâm lý và khoa học thần kinh tại Đại học Bắc Carolina ở Chapel Hill, người nghiên cứu cách mọi người hiểu ý nghĩa của công nghệ mới nổi, cho biết: “Điều quan trọng là tìm ra cách làm cho GPT hoạt động giống như một trợ lý nghiên cứu hoặc giống như một người tham gia”.
Nghiên cứu của Gray cho thấy rằng giải pháp sau—sử dụng GPT để thay thế những người tham gia trong một số loại thử nghiệm nhất định—không chỉ khả thi mà còn có thể tiết kiệm thời gian và nguồn lực quý giá cho những người tham gia thử nghiệm (Xu hướng trong Khoa học Nhận thức, Tập 27, Số 7, 2023). Ví dụ: anh và các đồng nghiệp đã thử nghiệm GPT trên 500 tình huống phán xét đạo đức và nhận thấy câu trả lời của nó tương quan gần như hoàn hảo (0,95) với câu trả lời của con người. Họ gợi ý rằng AI có thể được sử dụng trong các nghiên cứu thí điểm để tinh chỉnh các giải pháp hoặc như một lớp bằng chứng bổ sung để nâng cao kết quả từ con người.
“Chúng tôi không tranh luận về việc liệc bạn có không bao giờ cần phải hỏi con người nữa không, mà đâu là lúc mà việc hỏi AI sẽ hợp lý hơn?” Gray nói.
Để giảng dạy môn tâm lý học, AI sáng tạo có thể đơn giản hóa một loạt nhiệm vụ tốn thời gian, từ soạn thảo slide, đề cương và câu hỏi thi cho đến tư vấn cho học viên về các kỹ thuật trị liệu. Nhưng công nghệ này cũng đang thay đổi căn bản môi trường học tập, khiến nhiều nhà giáo dục lo lắng về cách phát hiện gian lận và đảm bảo rằng học viên đang thực sự học tập.
Eichstaedt nói: “Đó là mối quan tâm chính đáng, nhưng ta đang sống trong một thế giới mà những công cụ này nằm trong tầm tay, vì vậy những gì ta dạy cuối cùng sẽ phải thay đổi”.
Ví dụ, học sinh có thể tập trung nhiều hơn vào các chức năng nhận thức cấp cao hơn – chẳng hạn như tìm một ví dụ hấp dẫn hoặc quyết định cách xây dựng một lập luận – thay vì lo lắng về thứ tự các câu trong một đoạn văn, ông nói.
Do tính phổ biến của AI, hầu hết các tổ chức giáo dục đại học đang cố gắng đón nhận nó thay vì ngăn cấm nó. Nhưng nghiên cứu đang được tiến hành cho thấy cách tiếp cận đó có thể gây ra những hậu quả không lường trước được. Yam và các đồng nghiệp đã giao ngẫu nhiên các sinh viên đại học viết một bài luận về một chủ đề mà họ mới biết hoặc sử dụng ChatGPT để viết bài luận. Những người sử dụng ChatGPT sau đó cho biết họ ít quan tâm đến chủ đề này hơn và có ít động lực nội tại hơn trong việc nghiên cứu sâu hơn về chủ đề này.
Yam cho biết: “Một khi sinh viên đại học sử dụng ChatGPT để viết một bài luận cho một chủ đề nhất định, họ sẽ nhận thấy chủ đề đó kém thú vị hơn”. “Chúng tôi thấy điều đó khá đáng lo ngại, vì việc cho phép sử dụng ChatGPT thực sự có thể làm suy yếu động lực học tập nội tại.”
Chatbots trong trị liệu
Trong lĩnh vực lâm sàng, các nhà tâm lý cũng đang tiến hành một cách thận trọng. AI sáng tạo rõ ràng có tiềm năng tự động hóa các tác vụ quản trị như lưu trữ tài liệu và ghi chú. Các công cụ như ChatGPT cũng có thể giúp học viên đưa ra các biện pháp can thiệp tâm lý cho bệnh nhân mô phỏng. Miner cho biết, các công cụ xử lý ngôn ngữ tự nhiên có thể cung cấp thông tin chi tiết để giúp các bác sĩ lâm sàng hoàn thiện công việc của họ.
Ông nói: “Các bác sĩ lâm sàng có thể không muốn AI bảo họ phải làm gì, nhưng nó có thể giúp ta tìm ra những lỗ hổng trong quá trình đào tạo hoặc những lĩnh vực cần cải thiện”.
Ví dụ, một bác sĩ lâm sàng có thể phản ứng khác với một bệnh nhân đề cập đến việc tự hại trong 5 phút cuối của phiên điều trị so với một bệnh nhân đề cập đến việc tự hại trong 5 phút đầu tiên. Dựa trên các tập dữ liệu lớn về tương tác giữa nhà trị liệu và khách hàng, đâu là ví dụ tích cực về cách phản hồi? (Nghiên cứu Sức khỏe Tâm thần của npj, Tập 1, 2022)
Câu hỏi mở lớn nhất là liệu AI có thể tạo ra và bằng cách nào có thể giúp giải quyết tình trạng thiếu nhà cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần, cả ở Hoa Kỳ và trên toàn thế giới. Chatbot có thể cung cấp liệu pháp điều trị một cách an toàn và hiệu quả không?
Scott Wallace, Tiến sĩ, nhà tâm lý học lâm sàng và giám đốc đổi mới lâm sàng tại Remble, một công ty công nghệ sức khỏe tâm thần cung cấp hỗ trợ chatbot và các công cụ khác, cho biết: “Các vấn đề về sức khỏe tâm thần ở Mỹ đang đạt đến mức nghiêm trọng”. “Với cuộc khủng hoảng tàn khốc mà ta đang phải đối mặt, ta không thể bỏ qua những đổi mới đầy hứa hẹn trước khi khám phá đầy đủ cách chúng có thể mở rộng khả năng tiếp cận và cải thiện dịch vụ chăm sóc.”
Chatbots có thể hỗ trợ giải quyết các thách thức hàng ngày, chẳng hạn như xung đột trong cặp đôi, khó ngủ và căng thẳng liên quan đến công việc hoặc trường học. Wallace cho biết việc sử dụng AI để đưa ra lời khuyên dựa trên nghiên cứu có thể giúp giảm bớt gánh nặng cho các nhà trị liệu con người trong việc cung cấp dịch vụ.
Chatbot về sức khỏe tâm thần có thể hữu ích cho những mối lo ngại nghiêm trọng hơn nhưng cũng có thể gây hại. Các công ty đã cung cấp hình thức trị liệu bằng AI mà không có sự đồng ý rõ ràng và duy trì thiên kiến bằng các thuật toán của họ (Obermeyer, Z., và cộng sự, Science, Tập 366, Số 6464, 2019).
Jackson nói: “Nếu bạn loại bỏ các nhà tâm lý học ra khỏi quá trình phát triển, điều đó sẽ có hại. “Hiện tại, không có cầu nối thực sự giữa công nghệ và tâm lý học, vì vậy những người đang xây dựng những công cụ này không phải lúc nào cũng nhận thức được các vấn đề đạo đức đang diễn ra.”
Một cách tương đối an toàn để bắt đầu sử dụng các công cụ AI để trị liệu là duy trì sự giám sát lâm sàng đối với bệnh nhân. Ví dụ: bệnh nhân có thể sử dụng ứng dụng để thực hành liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) hoặc kỹ năng trị liệu hành vi biện chứng (DBT) giữa các phiên gặp mặt.
Wallace cho biết: “Bằng cách tích hợp AI một cách chu đáo để hỗ trợ các chuyên gia chứ không thay thế họ, ta có thể phát huy sức mạnh của con người đồng thời hưởng lợi từ những hiểu biết sâu sắc dựa trên dữ liệu”.
Các tác nhân thay thế
Khi AI sáng tạo tiếp tục thâm nhập vào xã hội, kiến thức về cách nó tác động đến các cá nhân, các mối quan hệ và xã hội đột nhiên trở nên có nhu cầu cao.
Eichstaedt nói: “Sớm thôi, ta sẽ có những AI siêu thông minh—về mặt kỹ thuật, chúng giỏi hơn hầu hết mọi thứ so với hầu hết mọi người”. “Chúng sẽ dạy kèm cho con cái ta, nhưng chúng không bao giờ được thiết kế để khuyến khích, mang đến hiểu biết hoặc sự khôn ngoan.”
Về mặt lý thuyết, những phẩm chất đó có thể được tinh chỉnh, nhưng điều đó đòi hỏi sự quan tâm đáng kể đến bối cảnh xã hội, phát triển và bản sắc mà chúng sẽ được áp dụng, ông nói.
Trong môi trường tôn giáo, Yam và Tiến sĩ, nhà tâm lý Joshua Jackson thuộc Đại học Chicago, đã chỉ ra rằng con người nhận thấy robot có năng lực ngang nhau nhưng robot vẫn chưa đáng tin cậy bằng con người (Tạp chí Tâm lý học Thực nghiệm, Tập 152, Số 12 , 2023). Yam, Gray và các đồng nghiệp của họ cũng phát hiện ra rằng ở nơi làm việc, nỗi sợ bị thay thế bởi AI có liên quan đến sự kiệt sức và thiếu lịch sự (Tạp chí Tâm lý học Ứng dụng, Tập 108, Số 5, 2023). Theo khảo sát Work in America năm 2023 của APA, gần 4 trong số 10 người lao động Mỹ lo lắng rằng AI cuối cùng sẽ thay thế tất cả hoặc hầu hết các tác vụ của họ.
“Vấn đề lớn xung quanh AI là đây là những tác nhân thay thế,” Gray nói. “Ta thiết kế các tác nhân nhân tạo để thay thế sức lao động của con người, nhưng khi đối mặt với điều đó, ta không phải lúc nào cũng chắc chắn về cách hành động.”
Viễn cảnh sẽ ra sao? Eichstaedt chỉ ra các công cụ AI sáng tạo đa phương thức mới, chẳng hạn như Gemini của Google, có thể chuyển đổi liền mạch giữa hình ảnh, văn bản và các loại dữ liệu khác. Để theo kịp tốc độ phát triển nhanh chóng và tạo ra những hiểu biết sâu sắc về nghiên cứu có thể nhanh chóng được áp dụng, Yam cho biết chìa khóa sẽ là nghiên cứu thực địa, cũng như các biện pháp khuyến khích tốt hơn cho sự hợp tác liên ngành. Ví dụ, các kỹ sư thường phổ biến các phát hiện thông qua các hội nghị và, hội thảo, trong khi các nhà tâm lý hướng đến việc xuất bản các bài báo.
Peter Hancock, Tiến sĩ, DSc, giáo sư tâm lý học tại Đại học Central Florida, người đã nghiên cứu sự tương tác giữa người và máy trong nhiều bối cảnh, cho biết chúng ta thậm chí có thể thấy các nhánh mới hướng đến việc tìm hiểu lý do, cơ sở lý luận và năng lực của hệ thống AI. “Tâm lý máy (machine psychology)” có thể áp dụng các phương pháp, mô phỏng và phân tích được sử dụng từ lâu để xem xét kỹ lưỡng tâm trí con người nhằm thu thập những hiểu biết sâu sắc về cách AI xử lý thông tin.
Bất chấp những rủi ro, một số nhà tâm lý học đang tiến hành với sự lạc quan thận trọng về tiềm năng của AI trong việc cải thiện việc chăm sóc sức khỏe tâm thần và hơn thế nữa.
“Chắc chắn là sẽ có những thách thức mở. Nhưng cứ giữ nguyên hiện trạng thì cũng không có tác dụng,” Wallace nói. “Tôi tin rằng, cùng nhau, chúng ta có thể biến AI thành động lực cho sự tiến bộ và chữa lành rất cần thiết. Nhưng ta phải sẵn sàng thực hiện những bước đầu tiên đó.”
Vân Anh dịch từ nguồn https://www.apa.org/monitor/2024/01/trends-generative-ai-evolution-psychology
